Het was 9 november 1970, en de gevangene was Nelson Mandela, vastgehouden op Robbeneiland wegens zijn leidende rol bij het plannen van bomaanslagen.
“Een bezoek aan een gevangenis heeft een betekenis die moeilijk in woorden is uit te drukken,” schreef Mandela in een brief aan een vriend in 1987. Dit waren de “onvergetelijke gelegenheden waarop de frustrerende monotonie wordt doorbroken en de hele wereld letterlijk de cel wordt binnengeloodst.”
Foto’s: Nelson Mandela door de jaren heen
Later die middag, toen hij met zijn vrouw, die er broos uitzag, de veerboot zag wegvaren, voelde Mandela zich troosteloos. De boot was niet langer zijn vriend, maar zijn vijand.
“Hoewel het nog steeds zijn helderheid behield, was de schoonheid die ik slechts een paar uur daarvoor had gezien, verdwenen. Nu zag het er grotesk en zeer onvriendelijk uit. Terwijl het langzaam wegdreef met jou, voelde ik me helemaal alleen in de wereld,” schreef hij in een brief van november 1970 aan zijn vrouw, Winnie Mandela.
Mandela’s cel was klein en kaal met een metalen emmer met deksel als toilet, een smal bed, een kleine tafel en drie kleine beschilderde metalen kastjes die hoog aan de muur waren bevestigd. Buiten schitterden hoge stenen torens met spleetramen als altijd wakende ogen.
De gevangenen ledigden elke morgen hun eigen emmers. Mandela leegde de zijne en die van een naburige gevangene die zijn cel verliet voor zijn dagelijkse arbeid. De taak was opgedragen aan een andere gevangene, die weigerde.
“Dus toen heb ik het voor hem schoongemaakt, want het betekende niets voor mij. Ik maakte mijn emmer elke dag schoon en ik had er geen probleem mee, zie je, om de emmer van een ander schoon te maken,” zegt hij in zijn boek “Conversations With Myself.”
FULL COVERAGE: Anti-apartheidsicoon Nelson Mandela sterft
Op Robbeneiland moesten de politieke gevangenen hard werken, stenen breken in de kalkgroeve. Ze mochten niet zingen en kregen geen lectuur en geen gelegenheid om te sporten.
“Ze wilden onze geest breken. Dus wat we deden was vrijheidsliederen zingen en iedereen … ging door het werk met een hoge moraal en dan natuurlijk dansen op de muziek als we aan het werk waren, weet je. Toen realiseerden de autoriteiten zich dat… ‘deze kerels te militant zijn. Ze zijn in opperbeste stemming. En ze zeiden: ‘Niet zingen als je aan het werk bent. Dus je voelde echt de hardheid van het werk.”
Opsporingen werden door de bewakers verzonnen en straffen volgden: eenzame opsluiting en het onthouden van voedsel.
“Wat er gebeurde was dat ze ’s morgens voor we aan het werk gingen, besloten dat zo-en-zo en zo-en-zo gestraft zouden worden. En als ze dat besluit eenmaal hadden genomen, maakte het niet meer uit hoe hard je die ochtend werkte. Aan het eind van de dag werd je gestraft.”
Foto’s: De wereld reageert op de dood van Nelson Mandela
Een van de bewakers plaste naast de gevangenen, soms vlak naast de tafel waar hun eten werd opgediend.
Maar het apartheidsregime maakte een fout: het hield de politieke gevangenen bij elkaar, waardoor de leiders van het verboden Afrikaans Nationaal Congres en andere verzetsgroepen zich konden mengen. De politiek ging door in de gevangenis. Mandela schreef een autobiografie, brieven aan advocaten en andere politieke uitspraken, die allemaal naar buiten werden gesmokkeld.
Naast de politiek was er ook het onderwijs. Robbeneiland stond later bij de veteranen van de bevrijdingsstrijd bekend als de “Mandela Universiteit”. Tussen het werken in de steengroeve door gaven de gevangenen elkaar les. De huidige Zuid-Afrikaanse president, Jacob Zuma, leerde lezen en schrijven op Robbeneiland. Mandela voltooide een rechtenstudie.
De ANC-leiding gebruikte de dagelijkse onrechtvaardigheden in de gevangenis als een ander platform voor haar strijd tegen de onderdrukking van zwarten.
Voor Mandela en de andere gevangenen was de routine moeilijk te verdragen.
“Elke dag is voor alle praktische doeleinden als de vorige: dezelfde omgeving, dezelfde gezichten, dezelfde dialoog, dezelfde geur, muren die tot aan de hemel reiken en het altijd aanwezige gevoel dat er buiten de poorten van de gevangenis een opwindende wereld bestaat waartoe je geen toegang hebt,” schreef Mandela in de brief uit 1987. Tegen het einde van zijn 27 jaar in de gevangenis, waarvan de meeste op Robbeneiland, vroegen sommigen zich af of Mandela bij zijn vrijlating niet meer bij de tijd zou zijn.
“Zakenmensen en Westerse ambtenaren vreesden dat hij een Rip Van Winkle-figuur zou zijn, vasthoudend aan de verouderde economische filosofie die hij voor zijn gevangenneming had aangehangen,” schreef Alec Russell in het boek “After Mandela.” “Sommigen herinnerden zich nerveus dat hij als politicus de reputatie had een heethoofd te zijn.”
Hij was de gevangenis ingegaan als een boze rebel die geloofde dat een gewelddadige revolutie de enige oplossing was. Na zijn vrijlating was de vurige retoriek verdwenen (tot teleurstelling van sommigen). In plaats van de opzwepende toespraken van weleer waren zijn toespraken kalm en pacificerend, en riep hij altijd op tot verzoening en eenheid.
Aan de onderhandelingstafel wist hij de blanken over te halen de macht af te staan. Hij voorkwam een stammen- en burgeroorlog die volgens velen onvermijdelijk was, en wist de Zuid-Afrikanen te verenigen onder zijn banier van niet-raciale democratie.
Mandela vergat nooit de goede gevangenisbewakers en de politie, of de slechte. Jaren later bespraken hij en medegevangene Ahmed Kathrada het idee om cipiers en enkele leden van de apartheids-veiligheidspolitie uit te nodigen voor de lunch. Ze hadden het er zelfs over een van de ergste uit te nodigen, die enkele ANC-activisten ernstig had gemarteld voordat ze naar de gevangenis gingen.
Robbeneiland heeft hem beschadigd achtergelaten. Maar zonder de jaren van zelfonderzoek en meditatie – het zien van positieve dingen in zijn donkerste uren – zou Mandela misschien nooit zo’n opmerkelijk leider zijn geworden nadat hij vrij was.
“Tenminste, als er niets anders is,” schreef hij in een brief uit 1975 aan zijn vrouw, “geeft de cel je de gelegenheid om dagelijks je hele gedrag onder de loep te nemen, het slechte te overwinnen en te ontwikkelen wat goed in je is.
“Vergeet nooit dat een heilige een zondaar is die blijft proberen.”
ALSO:
De woorden van Nelson Mandela echoën door de decennia heen
De dapperen, de machtigen, de bevrijden herinneren zich Nelson Mandela
Nelson Mandela’s nalatenschap: Als leider was hij bereid geweld te gebruiken
Twitter: @robyndixon