De snel verslechterende kwaliteit van de democratie in Latijns-Amerika

Op 16 februari jl, werden bijvoorbeeld de gemeenteraadsverkiezingen in de Dominicaanse Republiek opgeschort omdat in meer dan 80% van de stembureaus die er gebruik van maakten, de stembiljetten waren stukgegaan. De mislukking leidde tot grote protesten in het hele land, waar duizenden de straat opgingen om uitleg te eisen en hun ongenoegen te uiten over de Junta Central Electoral (JCE), het verkiezingsorgaan van het Caribische land. Hierdoor is het land niet alleen in een diepe politieke crisis beland, maar hebben de burgers ook hun vertrouwen in de democratische instellingen verloren.

Een ander land in de regio dat met een democratische crisis wordt geconfronteerd, is El Salvador. Op 9 februari verzamelden duizenden Salvadoranen zich buiten de wetgevende vergadering van het land, toen het land geconfronteerd werd met zijn belangrijkste constitutionele crisis sinds de ondertekening van een vredesakkoord om een einde te maken aan de burgeroorlog in 1992. De crisis begon toen president Nayib Bukele de parlementsleden voor een spoedzitting bijeenriep om een lening van 109 miljoen dollar goed te keuren voor de derde fase van zijn veiligheidsplan, het zogenaamde Territoriaal Controleplan. Nadat de wetgevers het plan hadden verworpen, riep de president militaire officieren naar de vergaderzaal. De voorzitter van de assemblee noemde het machtsvertoon een “couppoging” die de scheiding der machten in het land bedreigde en de democratische kerninstellingen negeerde.

Op 5 januari orkestreerde het autoritaire regime van Nicólas Maduro in Venezuela wat oppositiefunctionarissen een “parlementaire coup” noemden tegen Juan Guaidó, waarbij politietroepen de oppositieleider blokkeerden bij het betreden van de Nationale Assemblee om de voorzitter van het parlement te kiezen. Dit legt duidelijk de strategie van het regime bloot om het laatste legitieme orgaan onder de grondwettelijke machten van het land te ontmantelen.

Ten slotte zijn er gewelddadige protesten en sociale bewegingen geweest in Colombia, Ecuador, Bolivia, en Chili.

Deze recente voorbeelden laten zien dat de democratie in Latijns-Amerika een kritieke periode tegemoet gaat, zoals blijkt uit een rapport van International IDEA – “The Global State of Democracy 2019: Addressing the Ills, Reviving the Promise” – gedetailleerd. Het rapport onderzoekt de toestand van de democratie wereldwijd en stelt vast dat de democratie zich weliswaar blijft uitbreiden, maar dat de kwaliteit ervan snel verslechtert en de bedreigingen voor de democratie toenemen. Het laat zien dat de democratie veerkrachtig blijft, met een hoge mate van steun van de burgers, terwijl wordt benadrukt dat de meeste aanvallen op de democratie niet extern maar intern zijn.

Nooit in de laatste vier decennia is de toekomst van de democratie zo bedreigd geweest als nu. In het algemeen zijn de vier belangrijkste risico’s voor de democratie: minder ruimte voor burgeracties, verzwakking van de democratische controlemechanismen, grote ongelijkheid en aantasting van de mensenrechten. Met name in Latijns-Amerika zijn veel van deze problemen acuut, maar over het geheel genomen is het beeld gemengd.

De stand van de democratie in Latijns-Amerika

Het onderzoek laat een regionaal perspectief zien met lichtpuntjes en schaduwkanten, naast verschillen tussen landen als het gaat om de kwaliteit van de democratie.

Terwijl sommige democratieën, zoals Uruguay en Costa Rica, tot de beste ter wereld behoren, hebben andere – bijvoorbeeld Brazilië – de laatste jaren te maken gehad met democratische erosie. Haïti, Honduras, Guatemala, Paraguay, Bolivia en de Dominicaanse Republiek zijn alle in verschillende mate democratisch kwetsbaar. Nicaragua maakt een ernstige democratische terugval door, terwijl Venezuela een totale democratische ineenstorting doormaakt. Deze twee landen vormen samen met Cuba de drie autoritaire regimes van de regio.

Het is van belang om zowel de positieve tendensen in de Latijns-Amerikaanse democratieën als de belangrijkste uitdagingen waarmee zij worden geconfronteerd, in kaart te brengen.

De meest in het oog springende positieve aspecten zijn:

1. In de afgelopen 40 jaar heeft Latijns-Amerika wereldwijd de grootste vooruitgang geboekt en is het de op twee na meest democratische regio ter wereld geworden, na Noord-Amerika en Europa.
2. De overgrote meerderheid van de democratieën in de regio heeft blijk gegeven van een opmerkelijke veerkracht: Slechts 27% heeft in de afgelopen 40 jaar een onderbreking gekend.
3. Latijns-Amerika heeft grote vooruitgang geboekt op electoraal gebied – verkiezingen worden door de bevolking zelfs aanvaard als de enige legitieme manier om aan de macht te komen – en de regio heeft de hoogste niveaus van verkiezingsparticipatie ter wereld, met een regionaal gemiddelde van 67%.
4. Hoewel er nog veel moet worden gedaan, is het de regio met het hoogste percentage vrouwelijke parlementsleden ter wereld, met een regionaal gemiddelde van 27%. Er is momenteel echter geen enkele vrouwelijke gekozen Latijns-Amerikaanse president. In Bolivia, dat een politieke crisis doormaakte na de annulering van de presidentsverkiezingen, is Jeanine Añez aangewezen als interim-president.

Er is ook een lange lijst van uitdagingen, waaronder:

1. Vier decennia na het begin van de derde democratische golf, vertoont de regio tekenen van democratische vermoeidheid. Volgens Latinobarómetro is de algemene steun voor de democratie gedaald tot 48%, het laagste niveau van de laatste jaren, terwijl de onverschilligheid tussen een democratisch en een autoritair regime is gestegen van 16% tot 28%. De ontevredenheid over de democratie is tussen 2009 en 2018 gestegen van 51% naar 71%.
2. De crisis van de representatieve democratie verergert. Het vertrouwen in de wetgevende macht ligt op een middelmatige 21%, terwijl het vertrouwen in politieke partijen is gekelderd tot een anemische 13%.
3. De regio heeft nog steeds de hoogste niveaus van inkomensongelijkheid in de wereld: Van de 26 meest ongelijke landen ter wereld zijn er 15 (58%) Latijns-Amerikaans.
4. De regio staat ook op de derde plaats, na Afrika en het Midden-Oosten, wat corruptie betreft; zij heeft de hoogste niveaus van misdaad en geweld ter wereld; en ondanks talrijke hervormingen blijft de zwakke rechtsstaat een achilleshiel van de democratie in de regio.
5. Belangrijk is dat de goedkeuringscijfers voor de regeringen de laatste tien jaar aanzienlijk en gestaag zijn gedaald. Tegelijkertijd hebben de burgers steeds meer het gevoel dat de elites regeren ten gunste van een bevoorrechte minderheid van de samenleving.

Overcast tijden in Latijns-Amerika: Wat moet er worden gedaan?

Voor 2020 worden in Latijns-Amerika bewolkte tijden verwacht, met omstandigheden die even complex of zelfs volatieler zijn dan in 2019. Adviesbureau voor politieke risico’s de Eurasia Group noemt de sociale onvrede in de regio als een van de top 10 politieke risico’s in de wereld in 2020. Bovendien, volgens The Economist’s 2020 instability risk map, zijn de meest kwetsbare landen, naast Venezuela en Haïti, Nicaragua, Guatemala, Brazilië, Honduras, Chili, Mexico, en Paraguay.

Als het het nieuwe jaar en een nieuw decennium ingaat, wordt Latijns-Amerika daarom gekenmerkt door “geïrriteerde democratieën,” gekenmerkt door een anemische economische groei, frustratie van de burgers, sociale spanningen, ontevredenheid over de politiek, en zwak bestuur. De vrees is groot dat 2020 opnieuw een moeilijk jaar zal worden voor de regeringen van Latijns-Amerika.

De sociale onvrede en instabiliteit zullen aanhouden. De middenklasse, ontevreden met de status quo, voelt zich kwetsbaar en eist meer sociale uitgaven van hun regeringen. Dergelijke uitgaven verminderen op hun beurt het vermogen van regeringen om de aanpassingsmaatregelen uit te voeren die het Internationaal Monetair Fonds en particuliere investeerders eisen als voorwaarde voor het verstrekken van nieuwe leningen en/of investeringen. Bovendien hebben burgers hun geduld verloren, zijn ze minder tolerant ten opzichte van hun regeringen, zijn ze veeleisender ten aanzien van hun eigen rechten, en zijn ze hyperverbonden via sociale netwerken.

Zoals in het International IDEA-rapport wordt benadrukt, moeten we “de zwakke punten van de democratie aanpakken en haar belofte nieuw leven inblazen” met een vernieuwde agenda die de basis legt voor een democratie van een nieuwe generatie. Een dergelijke vernieuwing moet gericht zijn op het verbeteren van de kwaliteit en de veerkracht van de democratie, alsook op het versterken van haar instellingen. Zij moet gericht zijn op empowerment van de burgers, herstel van de economische groei, heroverweging van het ontwikkelingsmodel en goedkeuring van een nieuw sociaal contract. De agenda moet niet alleen een antwoord bieden op de huidige problemen – waaronder armoede, ongelijkheid, corruptie, onveiligheid en een zwakke rechtsstaat – maar ook op de nieuwe uitdagingen.

Tenslotte vereist de huidige situatie van democratische onvrede en sociale stuiptrekkingen in Latijns-Amerika dat democratische oplossingen worden geboden voor de problemen van de democratie, om een gevaarlijke escalatie van sterk populistische retoriek te voorkomen, die de complexe regionale situatie uiteindelijk nog zou kunnen verergeren. Het is niet voldoende om alleen maar kwaliteitsvolle en veerkrachtige democratieën te hebben. Wij moeten ook streven naar de opbouw van een moderne en strategische staat, een beter bestuur en politiek leiderschap dat zich inzet voor democratische waarden, transparantie, een band met de bevolking, empathie en het vermogen om de complexe samenlevingen van de 21e eeuw te besturen.