Prokopiusz

Wstęp do Tajnej Historii

Publikacja w Tajnej Historii, 1927

„Dla mnie, i wielu innych z nas, ci dwaj nie wydawali się być istotami ludzkimi, ale prawdziwymi demonami, i tym, co poeci nazywają wampirami: którzy położyli swoje głowy razem, aby zobaczyć, jak mogliby najłatwiej i najszybciej zniszczyć rasę i czyny ludzi.”

Piśmiennictwo greckiego historyka Prokopiusza (proh-KOH-pee-us; zm. ok. 565), w tym Historia w ośmiu księgach i O budowlach, z pewnością wzbudziło wiele podziwu wśród uczonych średniowiecznego świata. Jednak dzieła te, choć godne szacunku, nie są prawie tak zabawne – ani nie poświęca się im dziś tyle uwagi – jak plotkarska, skandalizująca książka zatytułowana Historia sekretna, której Prokopiusz nigdy nie zamierzał opublikować. Pełna bajek i tak nafaszerowana opiniami autora, że ledwie kwalifikuje się jako poważna praca historyczna, Tajna historia jest mimo wszystko bardziej intrygująca niż najgorętsza telenowela w telewizji.

W czasach Prokopiusza Cesarstwo Bizantyjskie (BIZ-un-teen), które wyrosło z Cesarstwa Wschodniorzymskiego w Grecji, było rządzone przez cesarza Justyniana (483-565; rządził 527-565). Justynian, często uważany za największego cesarza bizantyjskiego, wyruszył na podbój ziem, które niegdyś należały do Cesarstwa Zachodniorzymskiego, i w tym przedsięwzięciu polegał na swoim genialnym generale Belizariuszu (ok. 505-565). Prokopiusz, który służył jako doradca Belizariusza, opisał te wojny w swojej Historii w ośmiu księgach, w której przedstawił Justyniana i Belizariusza jako wielkich przywódców. Ich portret w Historii sekretnej był jednak zupełnie inny.

Jeden z najbardziej znanych historyków Cesarstwa Bizantyjskiego, Prokopiusz pochodził z regionu Cezarei (se-suh-REE-uh) w dzisiejszym Izraelu. Wczesną karierę spędził jako doradca jednego z największych generałów cesarstwa, Belizariusza (bel-i-SAHR-ee-us; ok. 505-565), służąc u jego boku w serii ekspedycji wojskowych w latach 527-531 i ponownie w latach 536-540. W tym czasie Bizantyjczycy prowadzili wojnę z Persami w dzisiejszym Iranie, z Gotami we Włoszech i z Wandalami – którzy, podobnie jak Goci, byli barbarzyńskim plemieniem, które przyczyniło się do upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego w Afryce Północnej.

Z tych doświadczeń zrodziła się Historia w ośmiu księgach, książka ciesząca się wielkim uznaniem. Nie szczędził w niej pochwał Justynianowi (panującemu w latach 527-65), cesarzowi, który nakazał Belizariuszowi podboje. Napisał także O budowlach, sześciotomowe dzieło dotyczące budowli wzniesionych za panowania Justyniana – i znów było to dzieło pełne tylko miłych słów pod adresem człowieka, którego historycy uważają za największego z cesarzy bizantyjskich.

Prywatnie jednak Prokopiusz żywił głęboką urazę do Justyniana, żony Justyniana Teodory (ok. 500-548) i innych osób z dworu cesarskiego. Te pretensje znalazły wyraz w Historii sekretnej, którą, jak sama nazwa wskazuje, Prokopiusz napisał bez zamiaru opublikowania jej. Gdyby ukazała się za życia Prokopiusza, Justynian z pewnością kazałby go uwięzić, a nawet stracić za jej napisanie.

Historia sekretna przedstawia Belizariusza jako głupca, którego żona nieustannie zdradzała; z Justyniana Prokopiusz uczynił gangstera, który korzystał z cudzego bogactwa i zabijał każdego, kto stanął mu na drodze. Jeszcze gorszy był wizerunek żony Justyniana, Teodory (ok. 500-548), którą Prokopiusz przedstawił jako lubieżną, knującą kobietę. Tytuły rozdziałów Tajnej historii mówią wszystko: „Jak Justynian zabił trylion ludzi”; „Jak Justynian stworzył nowe prawo pozwalające mu poślubić kurtyzanę” (lub prostytutkę – w odniesieniu do Teodory); oraz tytuł rozdziału, z którego pochodzi poniższy fragment: „Dowodząc, że Justynian i Teodora byli w rzeczywistości diabłami w ludzkiej postaci”.”

Rzeczy do zapamiętania podczas czytania fragmentu Historii sekretnej

Prokopiusz przeznaczył swoją Historię sekretną – opublikowaną wieki po jego śmierci – tylko dla bliskich przyjaciół, którzy podzielali jego poglądy; gdyby książka ujrzała światło dzienne za życia Prokopiusza, Justynian z pewnością kazałby uwięzić lub stracić jej autora. W obecnej sytuacji książka ta szkodzi trwałej reputacji Prokopiusza jako poważnego historyka, ponieważ jego spostrzeżenia nie były motywowane dążeniem do prawdy, lecz osobistymi urazami.
Korzenie konfliktu Prokopiusza z cesarzem i cesarzową tkwiły w większej walce między dwiema grupami, które dominowały w życiu Bizancjum, Zielonymi i Niebieskimi, nazwanymi tak ze względu na barwy ich odpowiednich drużyn wyścigów konnych. Konkretne różnice polityczne między tymi dwiema grupami nie mają większego znaczenia w kontekście Tajnej historii: ważne jest to, że Prokopiusz był Zielonym, a Teodora popierała Niebieskich. Justynian, jako cesarz, musiał sprawiać wrażenie, że jest ponad konfliktem niebiesko-zielonym, ale łatwo się domyślić, że jego sympatia leżała po stronie żony.
Twierdzenie Prokopiusza, że Justynian i Teodora byli w rzeczywistości demonami w ludzkiej postaci, nie było tak odległe – z perspektywy jego czasów i miejsca, w którym żył – jak mogłoby się wydawać. Dla średniowiecznego umysłu siły nadprzyrodzone były równie realne i wszechobecne jak Słońce i Księżyc, dlatego czytelnikom Prokopiusza nie wydawało się wcale nieprawdopodobne, że ojciec Justyniana był demonem, który pozostawiał „dowody swojej obecności w sposób odczuwalny tam, gdzie mężczyzna obcował z kobietą”. (Innymi słowy, demon pozostawił jakieś fizyczne dowody na to, że odbył stosunek seksualny z matką Justyniana.)
Cesarz Justyn (panował w latach 518-27) był wujem Justyniana, pod którego rządami Justynian pełnił funkcję administratora. Jeśli chodzi o Hecebolusa (hek-EB-uh-lus), był on jednym z kochanków Teodory z czasów, gdy była ona aktorką. Kiedy został gubernatorem bizantyjskiej prowincji, jak donosi Prokopiusz w innym rozdziale Historii sekretnej, Teodora podążyła za nim, ale później Hecebolus zostawił ją bez pieniędzy.

Fragment z Historii Sekretnej

… mnie i wielu innym z nas, ci dwaj nie wydawali się być istotami ludzkimi, ale prawdziwymi demonami, i tym, co poeci nazywają wampirami: którzy złożyli swe głowy, by zobaczyć jak najłatwiej i najszybciej zniszczyć rasę i czyny ludzi; i przybierając ludzkie ciała, stali się ludźmi-demonami, i zawładnęli światem. Dowody tego można znaleźć w wielu rzeczach, ale szczególnie w nadludzkiej mocy, z jaką wykonywali swoją wolę.

Gdy bowiem przyjrzeć się bliżej, istnieje wyraźna różnica między tym, co ludzkie, a tym, co nadprzyrodzone. W ciągu całej historii było wystarczająco wielu ludzi, którzy przez przypadek lub z natury wzbudzali wielki strach, rujnując miasta, kraje lub cokolwiek innego, co wpadło w ich ręce; ale zniszczenie wszystkich ludzi i sprowadzenie nieszczęścia na całą zamieszkałą ziemię pozostało do osiągnięcia przez tych dwóch, którym los pomógł w ich planach zepsucia całej ludzkości. Albowiem przez trzęsienia ziemi, zarazy i wylewy wód rzecznych w tym czasie przyszła dalsza ruina, jak to zaraz wykażę. Tak więc nie przez człowieka, ale przez jakiś inny rodzaj mocy zrealizowali swoje straszne plany.

I powiadają, że jego matka powiedziała kiedyś do niektórych swoich bliskich, że ani Sabbatiusz, jej mąż, ani żaden inny człowiek nie był Justynianowi synem. Gdy bowiem miała począć, nawiedził ją demon, niewidzialny, lecz dający dowody swej obecności, dostrzegalny tam, gdzie mężczyzna obcuje z kobietą, po czym zniknął zupełnie jak we śnie: Prawda.

Człowiek-demon

Człowiek-demon: Demony w ludzkiej postaci.

Convulsed

Convulsed: Kłopotliwy lub zakłócony.

Nadprzyrodzony

Nadprzyrodzony: Coś poza światem naturalnym; może odnosić się zarówno do Boga i aniołów, jak i do diabła i demonów.

Kalamity

Kalamity: Destrukcja.

Fate

Fate: Przeznaczenie. Pisarze greccy często postrzegali Los jako rzeczywistą siłę posiadającą osobowość; stąd kapitalizacja.

Pestilences

Pestilences: Diseases.

Perceptibly

Perceptibly: Widocznie.

Consorts (v.)

Consorts (v.): Współpracownicy.

Demoniak

Demoniak: Osoba opętana przez demona.

A niektórym z tych, którzy byli z Justynianem w pałacu późną nocą, ludziom czystym duchem, wydawało się, że widzieli obcą postać zajmującą jego miejsce. Jeden z nich powiedział, że cesarz nagle wstał z tronu i przechadzał się po nim, a przecież nigdy nie siedział długo, i natychmiast głowa Justyniana zniknęła, podczas gdy reszta jego ciała zdawała się puchnąć i płynąć, co sprawiło, że właściciel pałacu stał przerażony i przestraszony, zastanawiając się, czy jego oczy go nie zwiodły. Ale wkrótce spostrzegł, że zniknięta głowa wypełniła się i połączyła z ciałem tak dziwnie, jak je opuściła.

Inny powiedział, że stał obok cesarza, gdy ten siedział, i nagle twarz zmieniła się w bezkształtną masę ciała, bez brwi i oczu na ich właściwych miejscach, ani żadnej innej wyróżniającej się cechy; a po pewnym czasie naturalny wygląd jego twarzy powrócił. Opisuję te przypadki nie jako ten, który sam je widział, ale słyszałem je od ludzi, którzy byli pewni, że widzieli te dziwne zdarzenia w tamtym czasie.

Mówią też, że pewien mnich, bardzo drogi Bogu, za namową tych, którzy mieszkali z nim na pustyni, udał się do Konstantynopola, aby błagać o litość dla swoich sąsiadów, którzy zostali znękani ponad miarę. A gdy tam przybył, zapewnił sobie audiencję u cesarza; lecz gdy już miał wejść do jego apartamentu, zatrzymał się na progu i nagle cofnął się. Wówczas eskortujący go unuch i inni, którzy byli obecni, namawiali go, by szedł naprzód. Lecz on nie odpowiedział ani słowem i jak człowiek, który dostał udaru, cofnął się do swego mieszkania. A kiedy niektórzy zapytali, dlaczego tak się zachował, powiedzieli, że wyraźnie oświadczył, iż widział Króla Diabłów siedzącego na tronie w pałacu i nie chciał się z nim spotkać ani prosić o przysługę.

Prawdę mówiąc, jak ten człowiek mógł być kimś innym niż złym duchem, który nigdy nie znał uczciwości w piciu, jedzeniu czy spaniu, ale tylko smakował na chybił trafił z posiłków, które były przed nim postawione, włóczył się po pałacu o niesympatycznych godzinach nocnych, i był opętany przez nieokiełznaną żądzę demona?

Nie

Nie: Inclined.

Ebb and flow

Ebb and flow: W tym kontekście, „pojawiać się i znikać.”

Whereat

Whereat: W którym momencie.

Beholder

Beholder: Ktoś widzący coś.

Aghast

Aghast: Zdumiony.

Countenance

Countenance: Twarz.

Mnich

Mnich: Postać religijna, która prowadzi życie modlitwy i medytacji.

Instancja

Instancja: Prośba.

Forthwith

Forthwith: Immediately.

Audience

Audience: Spotkanie.

Apartment

Apartment: Pokój lub komnata.

Eunuch

Eunuch: Mężczyzna, który został wykastrowany, co czyni go niezdolnym do seksu lub pożądania seksualnego; królowie często zatrudniali eunuchów w przekonaniu, że mogą im zaufać w pobliżu swoich żon.

Importuned

Importuned: Ponaglany.

Stroke

Stroke: Nagły atak na mózg, który czyni ofiarę niezdolną do ruchu lub mowy.

Satiety

Satiety: Zadowolenie.

Unseemly

Unseemly: Nieodpowiedni lub niewłaściwy.

Quenchless

Quenchless: Niezadowalający.

Made away with

Made away with: Pozbyto się.

Ponadto niektórzy z kochanków Teodory, gdy była na scenie, mówią, że w nocy zstępował na nich czasem demon i wypędzał ich z pokoju, aby mógł spędzić noc z nią. Była też pewna tancerka imieniem Macedonia, należąca do partii niebieskiej w Antiochii, która zdobyła wielkie wpływy. Pisała bowiem listy do Justyniana, gdy Justyn był jeszcze cesarzem, i wyjeżdżała z każdym znamienitym mężem na Wschodzie, do którego miała pretensje, i kazała konfiskować jego majątek.

Justynian i Teodora

Nie można się tego dowiedzieć z Tajnej historii Prokopiusza, ale wielu historyków Cesarstwa Bizantyjskiego uważa Justyniana (483-565; panował 527-565) za jego największego władcę. Justynian położył podwaliny pod nowoczesne prawo dzięki swojemu kodeksowi prawnemu, czyli systemowi praw, ukończonemu w 535 roku; pod jego rządami rozkwitła sztuka bizantyjska.

Nawet Prokopiusz musiał przyznać, że Justynian zbudował wiele wspaniałych budowli, z których żadna nie była bardziej godna uwagi niż kościół znany jako Hagia (HAH-jah) Sophia. Osiągnięcie architektoniczne tak samo imponujące dziś, jak i 1500 lat temu, Hagia Sophia dominuje nad panoramą Stambułu w Turcji, który w średniowieczu był bizantyjską stolicą Konstantynopola (kahn-stan-ti-NOH-pul). Również za czasów Justyniana bizantyjska sztuka mozaik (moh-ZAY-iks) – kolorowych kawałków szkła lub płytek ułożonych tak, by tworzyły obraz – osiągnęła szczytowy punkt. Najsłynniejsze bizantyjskie mozaiki to te przedstawiające Justyniana i jego żonę Teodorę, które można znaleźć we włoskim kościele San Vitale.

Bizantyjska obecność we Włoszech była wynikiem najbardziej widocznego, a zarazem najmniej trwałego osiągnięcia epoki Justyniana. Mając nadzieję na odzyskanie Cesarstwa Zachodniorzymskiego, które w 476 r. padło łupem najeźdźców, Justynian wysłał swego generała Belizariusza (ok. 500-565) na trzy kampanie wojskowe, w wyniku których odzyskał Afrykę Północną w 534 r., Włochy w 540 r. i południową Hiszpanię w 550 r. Były to jednak kosztowne zwycięstwa. Były to jednak kosztowne zwycięstwa i z wyjątkiem kilku części Sycylii i południowych Włoch, Bizantyjczycy nie utrzymali swych zdobyczy za życia Justyniana.

Jeśli chodzi o Teodorę (ok. 500-548), była ona aktorką, zanim poślubiła Justyniana – w tamtych czasach aktorki były postrzegane jako niewiele lepsze od prostytutek, a w rzeczywistości wiele aktorek było prostytutkami. Wątpliwe jest jednak, by jej moralność była tak luźna, jak przedstawia to Prokopiusz w swojej relacji X-rated z Tajnej historii, „Jak Teodora, najbardziej zdeprawowana ze wszystkich kurtyzan, zdobyła jego miłość”. W każdym razie, gdy Teodora poślubiła Justyniana i została cesarzową, okazała się wielką pomocą dla swego męża – i przywódczynią we własnej osobie.

Gdy obywatele Konstantynopola zbuntowali się przeciwko Justynianowi w 532 roku, cesarz był powolny w działaniu i rozważał ucieczkę z pałacu. Teodora zachęciła go jednak do działania, mówiąc: „Ze swej strony trzymam się starego powiedzenia, że purpura cesarska jest najlepszym prześcieradłem do pochówku” – innymi słowy, lepiej jest umrzeć, broniąc tronu, niż uciec. W ten sposób Justynian utrzymał władzę i dokonał wielu osiągnięć, które naznaczyły jego panowanie. Gdy Teodora zmarła w 548 r., Justynian miał złamane serce.

Ta Macedonia, mówią, powitała Teodorę w czasie jej przybycia z Egiptu i Libii; a kiedy zobaczyła ją bardzo zmartwioną i załamaną złym traktowaniem, jakie otrzymała od Hecebolusa i utratą pieniędzy w czasie tej przygody, próbowała zachęcić Teodorę, przypominając jej o prawach przypadku, dzięki którym mogła znowu zostać przywódczynią chóru monet. Potem, jak mówią, Teodora opowiadała, jak tej samej nocy przyszedł do niej sen, który kazał jej nie myśleć o pieniądzach, bo kiedy przyjedzie do Konstantynopola, będzie dzielić kanapę z królem diabłów, i że powinna starać się zostać jego poślubioną żoną, a potem być panią wszystkich pieniędzy na świecie. I że to właśnie się stało, jest opinią większości ludzi.

Przygnębiona

Przygnębiona: Przygnębiony.

Przywódca chóru monet

Przywódca chóru monet: Innymi słowy, zamożny.

Share the couch of

Share the couch of: Angażować się w stosunki małżeńskie z.

Contrive

Contrive: Planować.

Mistrzyni

Mistrzyni: Kobieta będąca głową gospodarstwa domowego.

Co było dalej…

Imperium Bizantyjskie osiągnęło wysoki punkt za czasów Justyniana, ale zaczęło podupadać jeszcze za jego życia. W 541 r. do imperium dotarła plaga lub choroba, która nie zakończyła się aż do połowy lat siedemdziesiątych, a do tego czasu zabiła miliony ludzi. Poza wszystkim innym, oznaczało to, że wpływy podatkowe imperium drastycznie zmalały, przez co nie było ono w stanie opłacić swoich armii. Wiele sąsiednich ludów zbuntowało się, jeszcze bardziej osłabiając bizantyjską władzę.

Prokopiusz wymienił wiele miejsc w obrębie Cesarstwa Bizantyjskiego: Egipt; sąsiednią krainę Libię; Antiochię (AN-tee-ahk), miasto na tym, co obecnie jest granicą między Syrią a Turcją; i pustynię poza nią. Wszystkie te ziemie – wraz z dużą częścią tego, co Justynian odzyskał od barbarzyńskich plemion w Europie – miały zostać utracone w latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku. Powstawało nowe, potężne imperium, którego korzenie sięgały arabskich muzułmanów.

Cesarstwo Bizantyjskie wydawało się skazane na zagładę, ale zdołało się utrzymać, odpierając atak Arabów na Konstantynopol w 718 roku. W ciągu następnych stuleci odzyskało terytoria w południowo-wschodniej Europie, choć nigdy nie odzyskało ziem utraconych na Bliskim Wschodzie. Cesarstwo osiągnęło drugi szczyt w 1025 roku, ale klęska Turków w bitwie pod Manzikertem w 1071 roku zasygnalizowała początki długiego upadku, który doprowadził Cesarstwo Bizantyjskie do końca w 1453 roku.

Czy wiesz, że…

Prokopiusz nie nadał Historii sekretnej swojego tytułu. Kiedy została opublikowana po raz pierwszy w 900 roku, nazywała się Anekdota, czyli niepublikowana. Obecny tytuł pojawił się dopiero w czasach nowożytnych.
W 1992 roku powieściopisarka Donna Tartt opublikowała bestsellerową zagadkę morderstwa o grupie studentów college’u specjalizujących się w studiach nad starożytną Grecją. Jej tytuł brzmiał The Secret History.

Więcej informacji

Książki

Chrisp, Peter. The World of the Roman Emperor. New York: P. Bedrick Books, 1999.

Evans, J. A. S. Procopius. New York: Twayne Publishers, 1972.

Nardo, Don. Rulers of Ancient Rome. San Diego, CA: Lucent Books, 1999.

Prokopiusz. Secret History. Translated by Richard Atwater. Chicago: P. Covici, 1927.