De mensheid is op weg naar een bevolkingsaantal van meer dan 11 miljard tegen het einde van deze eeuw, volgens de laatste analyse van de bevolkingsafdeling van de VN.
In eenvoudige zin is bevolking de hoofdoorzaak van alle duurzaamheidsproblemen. Het is duidelijk dat als er geen mensen zouden zijn, er ook geen menselijke gevolgen zouden zijn. Ervan uitgaande dat je niet het volledige einde van het menselijk ras wenst – een wens die wordt gedeeld door sommige diepgroene denkers en (http://jamesbond.wikia.com/wiki/Hugo_Drax_(Michael_Lonsdale)) – dan is de vraag of er een optimaal aantal mensen op de planeet is.
Discussies over bevolkingsgroei beginnen vaak met het werk van ds. Thomas Robert Malthus wiens An Essay on the Principle of Population, gepubliceerd aan het eind van de 18e eeuw, een van de fundamentele werken van de demografie is. Bevolkingen veranderen als gevolg van drie drijvende factoren: vruchtbaarheid – hoeveel mensen worden geboren; sterfte – hoeveel mensen sterven; en migratie – hoeveel mensen de bevolking verlaten of binnenkomen.
Malthus stelde vast dat meer geboorten dan sterfgevallen zouden leiden tot een exponentiële groei die altijd alle verbeteringen in de landbouw en stijgingen van de opbrengsten zou overtreffen. Bijgevolg was ongecontroleerde groei gedoemd te eindigen in hongersnood en ineenstorting van de bevolking. Malthus had gelijk over exponentiële groei, maar hij zat er faliekant naast met zijn voorspellingen over de gevolgen van een dergelijke groei.
Op wereldniveau kunnen we migratie negeren (er vindt nog geen interplanetaire migratie plaats) en dus is de enorme toename van het totale aantal mensen een gevolg van een onevenwicht tussen vruchtbaarheids- en sterftecijfers.
Over langere tijdschalen lijken de recente toenames bijna duizelingwekkend. We lijken op een traject te zitten dat zeker de draagkracht van de aarde zou overschrijden. Maar 11 miljard zou wel eens het hoogste peil kunnen zijn, aangezien de VN voorspelt dat de bevolking na het einde van deze eeuw langzaam zal afnemen.
Dit brengt ons bij de eerste fout van Malthus: hij was niet in staat in te zien dat het proces van industrialisatie en ontwikkeling dat de sterftecijfers deed dalen, na verloop van tijd ook de vruchtbaarheidscijfers zou doen dalen. Hogere levensstandaarden in combinatie met beter onderwijs, in het bijzonder vrouwelijk onderwijs en empowerment, lijken te leiden tot kleinere gezinnen – een demografische overgang die zich met enige variatie heeft voltrokken in de meeste landen van de wereld.
Dit kan verklaren hoe bevolkingen onhoudbare groei kunnen overwinnen, maar het lijkt nog steeds opmerkelijk dat de aarde kan voorzien in een toename van het aantal mensen met 700% in een tijdsbestek van minder dan een paar eeuwen. Dit was Malthus’ tweede fout. Hij kon zich eenvoudigweg geen voorstelling maken van de enorme toename in opbrengst die de industrialisatie teweegbracht.
Hoe we zeven miljard mensen te eten gaven
De “groene revolutie” die de voedselproduktiviteit sinds het midden van de 20e eeuw verviervoudigde, berustte op irrigatie, pesticiden en kunstmest.
U kunt uzelf omschrijven als omnivoor, vegetariër of veganist – maar in zekere zin eten we allemaal gefossiliseerde koolstof. Dat komt omdat de meeste kunstmest wordt geproduceerd via het Haber-proces, waarbij ammoniak (een kunstmeststof) wordt gemaakt door atmosferische stikstof onder hoge temperaturen en druk te laten reageren met waterstof. Al die hitte vereist grote hoeveelheden energie, en de waterstof wordt gewonnen uit aardgas, wat momenteel betekent dat bij het Haber-proces veel fossiele brandstoffen worden gebruikt. Als we productie, verwerking, verpakking, transport, marketing en consumptie meerekenen, dan verbruikt het voedselsysteem meer dan 30% van het totale energiegebruik, terwijl het 20% bijdraagt aan de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen.
Voeden van de volgende vier miljard
Als de geïndustrialiseerde landbouw nu zeven miljard mensen kan voeden, waarom kunnen we dan niet bedenken hoe we tegen het einde van deze eeuw elf miljard mensen kunnen voeden? Er zijn misschien veel problemen die moeten worden aangepakt, zo luidt het argument, maar hongersnood hoort daar niet bij. Er zijn echter een aantal potentieel onaangename problemen met deze prognose.
Ten eerste, sommige onderzoeken suggereren dat de wereldwijde voedselproductie stagneert. De groene revolutie is nog niet uit haar voegen, maar innovaties zoals genetisch gemanipuleerde gewassen, efficiëntere irrigatie en ondergrondse landbouw zullen niet genoeg effect hebben. De laaghangende vruchten van opbrengstverbeteringen zijn al opgeslokt.
Ten tweede gaan de huidige hoge opbrengsten uit van overvloedige en goedkope voorraden fosfor, stikstof en fossiele brandstoffen – vooral olie en gas. Minerale fosfor zal niet snel opraken, evenmin als olie, maar beide worden steeds moeilijker te verkrijgen. Als alles gelijk blijft, zullen ze daardoor duurder worden. De chaos in de wereldvoedselsystemen in 2007-8 geeft een indicatie van de gevolgen van hogere voedselprijzen.
Ten derde raakt de bodem op. Of liever gezegd, hij raakt op. Intensieve landbouw, waarbij zonder onderbreking gewassen op akkers worden geplant, leidt tot bodemerosie. Dit kan worden gecompenseerd door meer kunstmest te gebruiken, maar er komt een punt waarop de bodem zo is geërodeerd dat landbouw daar zeer beperkt wordt, en het zal vele jaren duren voordat dergelijke bodems zich hebben hersteld.
Ten vierde is het niet eens zeker of we in staat zullen zijn onze opbrengsten op peil te houden in een wereld die geconfronteerd wordt met potentieel ingrijpende milieuveranderingen. We zijn op weg naar een opwarming van 2 ℃ tegen het eind van deze eeuw. Net nu we het grootste aantal mensen te voeden hebben, zullen overstromingen, stormen, droogtes en andere extreme weersomstandigheden de voedselproductie aanzienlijk verstoren. Om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen, moeten we het grootste deel van de fossiele brandstofvoorraden op aarde in de grond houden – dezelfde fossiele brandstoffen waaraan ons voedselproductiesysteem in feite verslaafd is geraakt.
Als de mensheid een toekomst op lange termijn wil hebben, moeten we al deze uitdagingen aanpakken en tegelijkertijd onze invloed verminderen op de planetaire processen die uiteindelijk niet alleen zorgen voor het voedsel dat we eten, maar ook voor het water dat we drinken en de lucht die we inademen. Dit is een uitdaging die veel groter is dan die welke Malthus 200 jaar geleden zo bezig hield.